Vrijheid-blijheid langs de Friese Middelzee!
De Fransen hebben de Middellandse Zee, de Friezen hebben hun Middelzee. Of liever gezegd: hádden. Want die Middelzee is tegenwoordig gedempt. En rond die voormalige binnenzee liggen heerlijke slingerweggetjes op dijkjes.
In huize Eisinga tikt het eeuwenoude raderwerk nog steeds op zolder. Daar is het krap en laag. Als je het steile trapje op en af wilt, moet je goed kijken waar je je motorlaarzen neerzet op de smalle treetjes. En dan stoot je je hoofd tegen de lage balken. Sterretjes voor de ogen, planeten aan het plafond. In de fraai beschilderde woonkamer draaien de planeten zoals eeuwen geleden onverstoorbaar hun rondjes boven de bedstee.
Het stadje Franeker had na Leiden de oudste universiteit van Nederland. De Franeker Academie floreerde van 1585 tot 1811, toen de Fransman Napoleon het wetenschapsinstituut sloot. Een van de leerlingen was Eise Eisinga. De man die we kennen van het oudste nog werkende planetarium ter wereld.
Samen met z’n pa en z’n broer bouwde Eise dit wonderwerk tussen 1774 en 1781 in zijn huis, om zijn tijdgenoten gerust te stellen. Die dachten namelijk dat de aarde zou vergaan, doordat een aantal planeten in een foute constellatie kwam te staan. Eise wilde met zijn planetarium bewijzen dat het niet zo’n vaart zou lopen.

Een luttel aantal kilometers na Franeker buigt de route af over het Van Harinxmakanaal. Daar ligt een prachtige motorweg op je te wachten. Die Slachtedijk is een meesterwerk van wegenbouwkunde. Al was hij niet zo bedoeld. Gaandeweg vanaf de dertiende eeuw werden diverse losse dijkjes samengevoegd tot het bouwwerk waarover je gaat rijden. Waar je met uitzicht op uitgestrekte weilanden op aangename hoogte door de bochten zoeft, klotste ooit het water van de Middelzee.
In Bolsward hebben de Friezen een stadhuis dat in Frankrijk moeiteloos als paleis kan worden verkocht. Nadat ze eeuwenlang van riet en hout hadden gebouwd, haalden de Friezen de schade ruimschoots in door fraaie gebouwen uit steen aan ons na te laten. De Romeinse reisjournalist Plinius schamperde nogal over de Friezen op hun terpen, ‘schipbreukelingen bij vloed, schepelingen bij eb’. Maar inmiddels bedreigen die Zuid-Europeanen rond hun Middellandse Zee allerlei rampen, veroorzaakt niet door planeten maar door ons eigen menselijk gepruts met het klimaat.
Dan zit je rond de Friese Middelzee een stuk aangenamer. Voorlopig nog zonder extreme droogte, hitte of andere klimaatmalheur. En Friesland, dat staat voor vrijheid en blijheid. Voorlopig mag je hier ook nog gewoon rondrijden over de dijkweggetjes, laten we daar zuinig op zijn. De betonplaten zijn in een mooi bochtenpatroon geweven.

Ten oosten van Sneek maak je een slinger naar het Sneekermeer. In de haven van De Potten dobberen plezierbootjes, door de vaargeul op het meer stampen werkschepen en ouderwetse zeilschepen in colonne. Je volgt losjes de loop van de Zwette (Swette schrijven de Friezen), vanouds de scheiding tussen de eilanden Oostergo en Westergo, gewesten aan weerskanten van de Middelzee. Deze grenssloot werd rond 1300 gegraven op de as van de vroegere Middelzee.
Waar water was, kwam land. En daarop kwamen dijkweggetjes, die boven het land uitsteken. De route slingert over een verscheidenheid van smalle dijkweggetjes. ‘Kedoeng! Kedoeng!’ doen de banden ritmisch op de betonplaten waarmee de weg is bedekt, Hé, daar heb je de Slachtedijk weer, met z’n feestslingers.
Een ‘go’ is een eiland. Vroeger had je in Friesland een Westergo en een Oostergo en de Middelzee lag daar, dat is geen verrassing, midden tussenin. Westergo werd begrensd door de Waddenzee en het tegenwoordige IJsselmeer, Oostergo liep tot aan de Lauwerszee. De zuidgrens van beide eilanden bestond uit ondoordringbare veengebieden, die langzaam maar zeker werden ontgonnen.
In het bekken van Westergo groeide het kwelderland aan, op de grens met Oostergo vormde zich een brede zeearm die in de achtste eeuw Bordine werd genoemd en later Middelzee, toen hij al was ingepolderd. De Friese hoofdstad Leeuwarden lag ooit aan dat water. Maar de havenstad werd in de late Middeleeuwen landstad, toen de smalle trechter, die de Middelzee hier vormde, bedijkt werd tussen Westergo en Oostergo, dichtslibde en werd gedempt.
Friese kerkjes hebben soms een bijzonderheid. Als een dorp niet genoeg geld had voor een echte kerktoren, werd de klok in een houten constructie gehangen, los van de kerk. Een klokkenstoel. De klok diende om de tijd aan te geven voor mensen die op het veld werkten. De klok werd ook geluid bij onraad, begrafenissen en trouwerijen. Uit de voor-Christelijke tijd werd ook de functie van de klok overgenomen om het leger van boze geesten te verdrijven, waarmee men de velden, bossen en wateren bevolkt dacht.
‘Kijk’, zegt de ene motorrijder tegen de andere bij het kerkje van Hartwerd. ‘Daar staat zo’n Friese klokkenstoel.’ ‘Nee hoor’, zegt een mevrouw, die haar hondje uitlaat. ‘Het is een klokkenhús!’ Weer wat geleerd.
Aan een doodlopende weg aan het water staat in Burdaard de hoogste molen van Friesland. Een kloeke 36 meter hoog is de koren-, pel- en houtzaagmalen De Zwaluw. Machtig mooi mechaniek, bijna alles uit hout gemaakt, zet windenergie om in arbeid. Houten planken, broodmeel: u vraagt, wij malen.
Een gids-vrijwiller gaat ons voor. Let u wel even op uw voeten én uw hoofd? Je mag over de steile trappen naar de vierde zolder, waar je op het platform een fraai uitzicht hebben over de scheepjes in het Dokkumer Ee en de omringende landerijen.
Burdaard heeft nog een bezienswaardigheid, niet ver van de molen. Melkvaarder Ruurd Wiersma reed op de motor naar zijn meisje, maar dat vonden de kerkheren, boeren en de directeur van de melkfabriek niet goed. We kennen Ruurd verder omdat hij het hele interieur van zijn huisje, tot en met de kachel en het plafond aan toe, beschilderde met Bijbelse voorstellingen in frisse, naïeve kleuren. Zo’n heiden was hij dus niet, die Ruurd. Maar hij past wel mooi in het beeld van Friese vrijheid en blijheid.
Dokkum, bekend als het meest oostelijke punt van de Friese Elfstedentocht, is een dorp met stadse allures. Je rijd door een mooi plaatsje binnen vestingwallen en natuurlijk liggen er schepen aangemeerd. Elk zichzelf respecterend Fries stadje heeft wel een haventje.

Vóór de dijken boden terpen bescherming tegen het water van de Middelzee. Deze heuvels werden door mensenhand opgeworpen. Toen het land was bedijkt werden veel terpen afgegraven vanwege de vruchtbare terpaarde. Maar als er een kerk op stond bleef de terp gespaard. Zoals in Hegebeintum. Na de hoogste molen krijg je nu de hoogste terp van Friesland. De meeste terpen waren tussen de twee en zeven meter hoog, maar de bult van Hegebeintum prikt met maar liefst negen trotse meters boven NAP uit.
In het bezoekerscentrum scoor je een kop koffie en een gids-vrijwilliger, die je rondleidt over de terp en door de kerk. Het oudste gedeelte van het godshuis is van tufsteen, dat in de twaalfde eeuw uit de Eifel hierheen werd gehaald. Later leerden monniken in Friesland bakstenen maken, klei ligt hier genoeg, daar zijn dan ook de latere kerkgedeelten van gemaakt, inclusief de toren. Daarin ook weer een klok om te luiden en een uurwerk, dat iedere dag met de hand moet worden opgewonden. Nog een mooi staaltje Friese mechaniek, niet uit Franeker dit keer, maar uit Leeuwarden.
Vanaf de elfde eeuw werden op Oostergo systematisch dijken gebouwd. Het verloop van de oudste dijk is de huidige weg vanaf Holwerd over Ferwert naar Stiens. Daar liggen nog lekkere bochten in. Maar na Oudebildtzijl is het daarmee afgelopen. Een kaarsrechte dijkweg ligt voor onze wielen.
Waar je net vanaf Hegebeintum naar keek, rijdt je nu. Parallel aan de huidige zeedijk. De voormalige Middelzee werd vanaf de Middeleeuwen stapsgewijs ingepolderd. Met de aanleg van de Oudebildtdijk ontstond in 1505 Het Bildt. De langste bewoonde straat van Europa wordt-ie genoemd. Lang is hij zeker. En recht. De slingers van de Slachtedijk zijn hier ver te zoeken.

Het Bildt was het laatste deel van de voormalige Middelzee dat werd ingepolderd. Het is met de liniaal ontworpen, dat is op de kaart en tijdens het rijden duidelijk te zien. Achter de huisjes ligt nieuw ingedijkt land, vruchtbaar ook zonder terpaarde, daarachter de zeedijk die het zeewater moet weren. Na Nieuwebildtzijl mag je zelfs op de dijk rijden, wel rustig aan alstublieft, vanwege de schaapjes op de weg.
Bij de Zwarte Haan stuit je op het standbeeld van de Slikwerker, een eerbetoon aan de werklieden die met de schep het land op de zee wonnen. Na Westhoek gaat de B-weg smalletjes verder over het oude dijklichaam. Dan begint links opnieuw het geslinger van de Slachtedijk. Die weer het Friese binnenland invoert, waar het hele spel van vrijheid en blijheid opnieuw kan beginnen. Een perpetuum mobile waar Eise Eisinga alleen maar van kon dromen.
Slachte is een oud woord voor binnendijk. De Slachtedijk vormde de westgrens van de Middelzee. De anderhalve meter hoge dijk slingert over zo’n 42 kilometer vanaf de Friese Waddenkust door het Friese landschap.
De eerste dijkjes werden meer dan duizend jaar geleden aangelegd en in de loop van eeuwen aan elkaar geklonken. De Slachte is niet over de hele lengte voor motoren toegankelijk, zo hier en daar moet je uitwijken naar alternatieven. Die lopen ook door de groene Greidhoek, de sappige weidegronden waar het beroemde Friese stamboekvee voor zwart-witte accenten zorgt.
Tussen de blauwe hemel en het groene gras liggen hier en daar prachtige dorpjes zoals het chique Mantgum, Wiuwert (bekend van de mummies in de kerk) of Jorwert (bekend van het boek ‘Hoe God verdween uit Jorwert’ van Geert Mak).